Zespół wieżowy w Stołpiu

Opis

Kamienna wieża w Stołpiu koło Chełma od stulecia pozostaje w kręgu zainteresowań rodzimych i obcych badaczy. I choć napisano na jej temat wiele, zagadką pozostaje kto, kiedy i w jakim celu ją wybudował. Różnice ocen chronologicznych wahają się pomiędzy X a XIV w., natomiast w kwestiach pochodzenia i funkcji - dostrzega się tu wczesnośredniowieczne baptysterium o tradycji zachodnioeuropejskiej, monastyr eremicki o proweniencji bizantyńskiej czy też gródek stożkowaty z wieżą. Zdumiewające, że wobec tak zasadniczej rozbieżności sądów ten świetnie zachowany monument pozostaje na marginesie zainteresowań naukowych. Tymczasem właściwa diagnoza na temat jego pochodzenia, chronologii i funkcji mieć może fundamentalne znaczenie dla poznania złożonych procesów kształtowania się polsko-ruskiego pogranicza.

Na dobrą sprawę wieża po raz pierwszy wkracza na karty pisanej historii dopiero w XVII w., głównie, choć nie tylko, za sprawą chełmskiego dziejopisarza - biskupa unickiego Jakuba Suszy. I choć jego opinie o sakralnej (pogańskiej) funkcji tego miejsca musiały pobudzać wyobraźnię, „milczenie źródeł'' na temat wieży trwało aż po wiek XIX, od kiedy to, na kanwie zainteresowań starożytniczych, ten pomnik przeszłości coraz częściej zaczynają dostrzegać podróżnicy i miejscowi regionaliści.

Spis treści

Andrzej Buko, Wprowadzenie
I. Środowisko przyrodnicze:
1. Radosław Dobrowolski, Charakterystyka wybranych elementów środowiska przyrodniczego okolic Stołpia
1.1. Położenie
1.2. Budowa geologiczna
1.3. Rzeźba terenu
1.4. Stosunki wodne
2. Radosław Dobrowolski, Geologiczno-geomorfologiczna charakterystyka otoczenia zespołu wieżowego
3. Radosław Dobrowolski, Litologiczna charakterystyka zlityfikowanych skał mioceńskich okolic Stołpia
4. Krystyna Bałaga, Przemiany szaty roślinnej okolic Stołpia w ostatnim tysiącleciu w świetle analizy palinologicznej
II. Dariusz Dąbrowski, Źródła pisane do dziejów zespołu wieżowego w Stołpiu:
1. Stan badań nad dziejami zespołu wieżowego w Stołpiu
2. Źródła pisane do dziejów zespołu
2.1. Ogólna charakterystyka
2.2. Wzmianki na temat dziejów wieży w Stołpiu
2.3. Dwie wzmianki Kroniki halicko-wołyńskiej o Stołpiu
2.4. Dlaczego w Kronice halicko-wołyńskiej nie ma informacji o wieży w Stołpiu?
2.5. Relacja o Stołpiu w dziele Jakuba Suszy Phoenix tertiato redivivus sive imago longe vetustissima Virginis Matris Chelmensis [...]
2.6. Uwagi o materiałach źródłowych z wykopalisk prowadzonych w Stołpiu przez Petra Pokryszkina
3. Wieża w Stołpiu na tle wybranych epizodów dziejów politycznych ziemi chełmskiej (981-1377)
4. Wnioski
4.1. Przypuszczalny czas powstania i charakter zespołu
4.2. Krąg potencjalnych fundatorów
4.3. Domniemane okoliczności opuszczenia stołpijskiego założenia
III. Stanowisko I: analiza stratygraficzna i opis obiektów nieruchomych:
1. Tomasz Dzieńkowski, Analiza stratygraficzna i opis obiektów tzw. gródka oraz wnętrza kamiennej wieży
1.1. Wstęp
1.2. Metody badań i opracowania wyników
1.3. Fazy osadnicze
1.3.1. Faza 0: relikty osadnictwa pradziejowego
1.3.2. Faza I: budowa wieży i tzw. gródka, ich użytkowanie i opuszczenie
1.3.3. Faza II: przebudowa założenia, jego ponowne użytkowanie i zniszczenie
1.3.4. Faza III: destrukcja zespołu wieżowego
1.3.5. Faza IV: krótkotrwałe użytkowanie zespołu wieżowego w okresie nowożytnym
1.4. Chronologia: zestawienie elementów datujących
1.5. Wykaz jednostek stratygraficznych z sezonów 2003-2004
1.6. Diagram jednostek stratygraficznych (pod opaską)
1.7. Załączniki: analizy specjalistyczne
Piotr Zagórski, Aneks 1: Wykorzystanie analizy przestrzennych danych cyfrowych (GPS/GIS) dla potrzeb badań archeologicznych na przykładzie stanowiska w Stołpiu
Beata Borowska-Strugińska, Aneks 2: Ekspertyza antropologiczna szczątków kostnych z miejscowości Stołpie, gmina Chełm
Przemysław Mroczek, Aneks 3: Sprawozdanie z analizy mikromorfologicznej cienkich płytek ze stanowiska w Stołpiu
Marek Krąpiec, Aneks 4: Analiza dendrologiczna i bezwzględne datowanie prób zwęglonego drewna ze Stołpia, stan. 1
Tomasz Goslar, Aneks 5: Raporty z wykonania datowań 14C
2. Stanisław Gołub, Analiza stratygraficzna i opis obiektów w najbliższym otoczeniu zespołu wieżowego. Badania fosy
2.1. Wprowadzenie
2.2. Wyniki badań stołpijskiej fosy w latach 1976-1978
2.3. Wyniki badań z lat 1996-1997
2.4. Badania fosy z lat 2003-2004
2.5. Badania fosy przeprowadzone w 2006 r.
2.6. Wnioski
IV. Źródła ruchome:
1. Tomasz Dzieńkowski, Marcin Wołoszyn, Zabytki wydzielone
1.1. Wstęp
1.2. Opis i analiza zabytków
1.2.1. Ceramika budowlana
1.2.2. Wyroby szklane
1.2.3. Wyroby żelazne
1.2.4. Wyroby brązowe
2. Michał Auch, Wczesnośredniowieczna ceramika ze Stołpia
2.1. Wstęp
2.2. Metody opracowania ceramiki ze Stołpia
2.3. Analiza zbioru naczyń ze Stołpia, stan. 1
2.3.1. Charakterystyka ilościowo-jakościowa analizowanych materiałów
2.3.2. Fragmentaryzacja, erozja i przepalenie
2.3.3. Charakterystyka technologiczna
2.3.4. Charakterystyka morfologiczna
2.3.5. Wystrój powierzchni naczyń
2.3.6. Funkcja naczyń na podstawie śladów użytkowania
2.4. Analiza ceramiki z badań w Nowosiółkach-Kolonii, stan. 16
2.4.1. Ogólna charakterystyka ilościowo-jakościowa zbioru
2.4.2. Fragmentaryzacja i erozja
2.4.3. Charakterystyka technologiczna
2.4.4. Charakterystyka morfologiczna
2.4.5. Wystrój powierzchni naczyń
2.4.6. Podsumowanie i wnioski
2.5. Analiza ceramiki z badań na stanowisku 3 w Stołpiu
2.5.1. Ogólna charakterystyka ilościowo-jakościowa zbioru
2.5.2. Fragmentaryzacja i erozja
2.5.3. Charakterystyka technologiczna
2.5.4. Charakterystyka morfologiczna
2.5.5. Wystrój powierzchni naczyń
2.5.6. Funkcja naczyń
2.5.7. Podsumowanie i wnioski
2.6. Ceramika z badań w Podgórzu - charakterystyka ilościowa dla wyróżnionych przedziałów chronologicznych
2.7. Podsumowanie wyników analizy ceramiki ze Stołpia
3. Alicja Lasota-Moskalewska, Analiza archeozoologiczna szczątków zwierzęcych ze Stołpia
3.1. Wstęp
3.2. Materiał i metody jego opracowania
3.3. Wyniki
3.3.1. Skład gatunkowy i anatomiczny
3.3.2. Analiza wieku
3.3.3. Analiza morfologiczna
3.3.4. Ślady na kościach
3.3.5. Porównanie szczątków ze Stołpia, stan. 1, z materiałami z innych stanowisk
3.4. Omówienie wyników
V. Kamienna wieża w Stołpiu - analiza formy i przemian architektonicznych
1. Teresa Rodzińska-Chorąży, Wprowadzenie
2. Marta Graczyńska, Prezentacja źródeł ikonograficznych
2.1. Wiek XIX - akwarele, grafiki i fotografie
2.2. Wiek XX - ilustracje, rysunki, pocztówki, fotografie
3. Aneta Bukowska, Prezentacja danych źródłowych i stan badań
3.1. Materiały niepublikowane i publikowane z wieku XIX і XX
3.2. Zakres prac remontowo-konserwatorskich
3.3. Dzieje badań architektoniczno-archeologicznych
3.4. Stan badań
3.4.1. Rozwarstwienie faz budowy i użytkowania
3.4.2. Rekonstrukcja założenia
3.4.3. Program przestrzenny najwyższej kondygnacji
3.4.4. Komunikacja zewnętrzna i wewnętrzna
3.4.5. Geneza formalno-stylistyczna wieży
3.4.6. Geneza formalno-stylistyczna wnętrza ostatniej kondygnacji
3.4.7. Warsztat budowlany
3.4.8. Datowanie i krąg fundatorów
3.4.9. Funkcja
4. Teresa Rodzińska-Chorąży, Analiza materiału badawczego
4.1. Przemiany murów wieży na podstawie zachowanych opisów, rycin i archiwalnych fotografii
4.1.1. Główne kwestie architektoniczne w świetle danych źródłowych
4.1.2. Analiza dokumentacji rysunkowej Petra P. Pokryszkina
4.1.3. Rzeczywisty zakres prac remontowo-konserwatorskich w wieku XIX
4.1.4. Rozwarstwienie substancji zabytkowej i części rekonstruowanych
4.2. Opis zachowanej substancji materialnej wieży
4.2.1. Materiał budowlany
4.2.2. Technika budowlana
4.2.3. Podstawowe parametry i opis kolejnych poziomów wnętrza
4.3. Analiza danych architektonicznych
4.3.1. Fazy funkcjonowania wieży wydzielone na podstawie analizy murów i kontekstu stratygraficznego
4.3.2. Rekonstrukcja układu kondygnacji i systemu komunikacji w kolejnych fazach
4.3.3. Hipotetyczna rekonstrukcja formy najwyższej kondygnacji wieży
5. Teresa Rodzińska-Chorąży, Wieża w Stołpiu w kontekście materiału porównawczego
6. Teresa Rodzińska-Chorąży, Podsumowanie
VI. Kontekst przestrzenny zespołu wieżowego w Stołpiu
1. Elisabeth Zadora-Rio, Intensywne badania powierzchniowe: zagadnienia metodologiczne
1.1. Wspólne zasady w ramach projektu
1.2. Intensywne badania powierzchniowe w Stołpiu
1.3. Lokalizacja badań
2. Xavier Rodier, Realizacja programu GIS w Stołpiu i opracowanie danych przestrzennych
2.1. Georeferencyjne układy odniesienia
2.2. Komputerowy system wspomagania projektowania CAD (fr. DAO), system zarządzania bazami danych DBMS (fr. SGBD) i geograficzny system informacyjny GIS (fr. SIG)
2.3. GIS w Stołpiu
2.4. Odniesienia geograficzne (georeferencje)
2.5. Opracowanie i analiza danych
3. Amélie Laurent, Krzysztof Misiewicz, Peter Milo, Alain Tabbagh, Julien Thiesson, Badania nieniszczące w rejonie Stołpia
3.1. Peter Milo, Krzysztof Misiewicz, Alain Tabbagh, Julien Thiesson, Prospekcje geofizyczne
3.2. Amélie Laurent, Prospekcja geotechniczna za pomocą Automatycznego Dynamicznego Penetrometru Cyfrowego sterowanego komputerowo PANDA
3.3. Krzysztof Misiewicz, Podsumowanie
4. Andrzej Buko, Tomasz Dzieńkowski, Analiza materiału zabytkowego
5. Stanislaw Golub, Badania weryfikacyjne na obszarach 1 i 3 (za szkołą)
6. Stanisław Gołub, Archeologiczne badania osadnictwa w rejonie kościoła parafialnego w Spasie - Podgórzu
7. Michał Auch, Uwagi o osadnictwie otoczenia wieży na podstawie badań AZP
8. Elisabeth Zadora-Rio, Andrzej Buko, Tomasz Dzieńkowski, Analiza przestrzenna. Wyniki intensywnych badań powierzchniowych Stołpia i Podgórza w świetle dotychczasowych danych AZP
8.1. Analiza chronologiczna i przestrzenna ceramiki
8.2. Porównanie wyników intensywnych prospekcji terenowych z wynikami badań AZP
8.3. Podsumowanie
VII. Andrzej Buko, Zespół wieżowy w Stołpiu w świetle wyników najnowszych badań
1. Uwagi wstępne
2. Wieża i przylegająca do niej czworokątna kamienna platforma: I faza użytkowania zespołu
3. Zespół wieżowy fazy I: problem chronologii i funkcji
4. Kto i kiedy wybudował zespół wieżowy?
5. Faza II: kamienna wieża czy wieloelementowa warownia?
6. Drewniana zabudowa wokół prostokątnej kamiennej platformy
7. Faza III: „militaryzacja" zespołu wieżowego
8. Faza IV: opuszczenie i postępująca degradacja zespołu wieżowego
9. Podsumowanie
10. Uwagi końcowe
Bibliografia
The tower complex in Stołpie. Excavations 2003-2005 (Summary)