Opis
Kamienna wieża w Stołpiu koło Chełma, położona na dawnym pograniczu polsko-ruskim, od ponad 150 lat fascynuje rodzimych i obcych badaczy. I choć napisano na jej temat wiele, a tradycja badań obiektu liczy 100 lat, zagadką pozostaje, kto, kiedy i w jakim celu ją wybudował. Upatrywano w niej pozostałości wczesnośredniowiecznego baptysterium o tradycji zachodnioeuropejskiej, monastyru eremickiego o proweniencji bizantyńskiej, a nawet przetrwałych w terenie reliktów tajemniczej, wielodziałowej warowni. Również różnice ocen czasu jej powstania są niebagatelne – wahają się bowiem pomiędzy X a XIV w. zdumiewające, że ten świetnie zachowany monument nada kryje tak wiele tajemnic. Tymczasem właściwa diagnoza tego obiektu może mieć fundamentalne znaczenie dla poznania złożonych procesów kształtowania się polsko-ruskiego pogranicza.
Spis treści
Wprowadzenie.
1. Na peryferiach, w centrum Europy: ziemia chełmska u progu państwowości polskiej
• Wspólnoty terytorialne wschodniej Małopolski okresu przedpaństwowego
• Ziemia chełmska przed powstaniem państwa polskiego w perspektywie archeologicznej
• Chełm: wielkie karty dziejów, ale nieznane początki
• Bieławin: enigma najstarszych dziejów miasta
2. Stolpijska wieża w relacjach dziejopisarzy, podróżników i miłośników starożytności
• Początki zainteresowań
• Długi okres zapomnienia i wzrost zainteresowań obiektem w XIX i XX w.
3. Wieża w świetle badań archeologicznych ubiegłego stulecia
• Pierwsze prace wykopaliskowe
• Lata o. XX W.: ponowne badania wieży i przyległego do niej „gródka”.
• Ostatnie dwudziestolecie XX w.: prace o charakterze konserwatorskim.
• Stołpijska wieża w świetle wyników dotychczasowych badań: wielość funkcji, rozbieżne datowania i liczne znaki zapytania.
4. Najnowszy etap badań: interdyscyplinarne prace terenowe w latach 2003—2005.
• Strategie i metody badawcze.
• Ekipa, instytucje współdziałające i goście.
• Prace terenowe i życie codzienne ekspedycji.
5. Kamienna wieża i jej otoczenie.
• Budowla wieżowa.
• Nasyp przy wieży (tzw. gródek).
• Zródełko i staw u podnóża nasypu po stronie zachodniej.
• Dolina rzeki Garki.
• Po stronie północnej obiektu wieżowego: fosa na dziedzińcu przed szkołą.
• Wieś Podgórze (dawny Spas) i kościół parafialny.
6. Co na temat Stołpia wiemy ze źródeł pisanych.
• Zródla pisane: zróżnicowane jakościowo, trudne do jednoznacznej interpretacji.
• Kto i kiedy, w świetle źródeł pisanych, mógł wybudować stołpijską wieżę.
7. Architektura budowli wieżowej.
• Zródła ikonograficzne i ich przydatność do architektonicznej analizy budowli wieżowej.
• Degradacja i rekonstrukcje wieży.
• Analiza architektoniczna obiektu.
8. Wykopaliska we wnętrzu wieży.
• U progu XX w.: badania Petra Pokryszkina.
• Wnętrze wieży ponownie badane.
9. Co się kryje pod nasypem przy wieży?
• „Gródek” czy „kamienna platforma”?
• Plac budowy.
• Prace konstrukcyjne związane ze wznoszeniem wieży.
• Wyniesiony prostokątny dziedziniec (kamienna platforma): drugi element strukturalny zespołu wieżowego.
• Ślady drewnianej zabudowy na powierzchni kamiennej platformy.
• Wejście na teren zespołu wieżowego.
• U podnóża kamiennego dziedzińca: pozostałości drewnianych pomostów.
• Kamienna wieża czy wieloelementowa warownia?
10. Znaki przeszłości: znaleziska archeologiczne.
• Co znajdowano w trakcie badań archeologicznych?
• Zabytki wydzielone.
• Różnorodność wyrobów glinianych: ceramika użytkowa i budowlana.
• Podsumowanie
11. Ślady prowadzą na południe.
• Położenie zespołu wieżowego: względy strategiczne czy symboliczne?
• Kiedy i dlaczego po raz pierwszy zaistniał stołpijski zespół wieżowy?
• Stołpijska budowla w czasach danielowskich (lata 30.—60. XIII w.)
12. Militaryzacja zespołu wieżowego i jego upadek.
• Świadectwa prac fortyfikacyjnych.
• Pożar i opuszczenie budowli.
13. Od „Stołpa” do „Spas”, czyli co łączy Stołpie i Podgórze.
• Współczesne sobie czy różnoczasowe?
• Co znaleziono w wykopie przy plebanii?
• Podsumowanie wyników badań.
14. Zamiast epilogu
Bibliografia i indeksy
Stołpie. Tajemnice kamiennej wieży.
